Jest to miernik zmian cen papierów wartościowych wybranych spółek giełdowych w danym czasie. Jest ważnym narzędziem dla wszystkich inwestorów analizujących tendencje rynkowe. Na jego podstawie można wywnioskować, jaka koniunktura panuje na całym rynku lub w wybranym sektorze. Jest więc bardzo ważnym źródłem informacji m.in. dla analityków zarządzających funduszami inwestycyjnymi. Sam w sobie stanowi również przedmiot inwestycji, gdyż z powodzeniem jest on wykorzystywany jako instrument bazowy do inwestowania w opcje lub kontrakty terminowe.

Przy konstruowaniu indeksu bierze się pod uwagę spółki posiadające jakieś wspólne cechy – może to być sam fakt bycia notowanym na tym samym parkiecie, ale także funkcjonowanie w określonej branży lub podobna wielkość.

Indeksy giełdowe buduje się biorąc pod uwagę:

-ilość spółek składających się na dany indeks

Przy tworzeniu indeksu bierze się przeważnie część spółek spełniających pewne kryteria np. odpowiednia wielkość lub duży obrót ich papierami wartościowymi. Rzadziej spotykane są indeksy, na które składają się wszystkie spółki notowane na danym parkiecie. Przykładem może być rodzimy indeks WIG.

-metoda określenia wag dla każdej ze spółek

Sposoby konstruowania wag w indeksach mogą być różne. Mogą się opierać np. na ważeniu wartości rynkowej (jako iloraz wartości rynkowej spółek w okresie badanym i w podstawowym); na ważeniu akcji spółki w myśl reguły „im droższa akcja, tym większa” waga; albo na przyjęciu jednakowych wag dla wszystkich spółek bez względu na ich wielkość czy obrót. 

-metoda uśredniania stosowana przy budowie indeksu.

Stosuje się tu średnią geometryczną lub arytmetyczną. Np. zastosowanie pierwszej z nich sprawia, że indeks w przypadku spadku cen akcji spada szybciej i rośnie wolniej w przypadku wzrostów, niż gdy zastosowałoby się średnią arytmetyczną. Dlatego dobór metody uśredniania jest o tyle ważny, że nawet gdy w skład dwóch indeksów wchodzą te same spółki, to ich wartości mogą się różnić.

Wyróżnić można podział indeksów na indeksy cenowe oraz  dochodowe. Pierwsze liczone są tylko na podstawie cen zawartych w nich transakcji – bez uwzględnienia praw poboru oraz dywidend z akcji. W Polsce indeksami cenowymi są WIG20, mWIG czy sWIG.

Indeks dochodowy bierze z kolei pod uwagę zarówno wartość transakcji w nim zawartych, jak i prawa poboru oraz dywidendy od akcji, które wchodzą w jego skład. Przykładem może być indeks WIG lub NCIndex (indeks spółek notowanych na NewConnect).

Pierwszym indeksem giełdowym w historii był nowojorski Dow Jones Industrial Average. Po raz pierwszy opublikowany został w 1896 r. Wtedy obejmował jedynie 12 spółek. Obecnie jest ich 30, przy czym tylko jedna z nich – General Electric – przetrwała ze starego składu.

Polskie indeksy mają zdecydowanie krótszą historię. Poniżej charakterystyka najważniejszych z nich:

- WIG – czyli Warszawski Indeks Giełdowy - najstarszy polski indeks. Publikowany jest od początku istnienia GPW w obecnej formie, tj. od kwietnia 1991 r. W jego skład wchodzą wszystkie spółki notowane na głównym parkiecie, które spełniają minimalne kryteria co do procentu i wartości akcji w wolnym obrocie. Wpływ jednej spółki na cały indeks nie może być większy niż 10 proc., a wpływ całego sektora nie może przekroczyć 30 proc. Jest to indeks typu dochodowego.

- WIG20 – publikowany od kwietnia 1994 r. – indeks dwudziestu największych spółek notowanych na GPW. Od czasu jego istnienia przejął dotychczasowe funkcje WIG-u i stał się głównym polskim indeksem giełdowym. Jest to zgodne ze światowymi tendencjami. W takich krajach jak Niemcy, Francja, czy Stany Zjednoczone głównym indeksami są te oparte tylko na części największych spółek  o największych obrotach. W przyszłości planowane jest rozszerzenie indeksu do trzydziestu największych spółek. Jest to indeks typu cenowego.

- mWIG – publikowany od marca 2007 r. (zastąpił MIDWIG) – giełdowy indeks średnich spółek notowanych na GPW. Dobierane są one do indeksu jako czterdzieści kolejnych największych spółek po dwudziestu należących do WIG20. Jest to indeks cenowy.

- sWIG – publikowany od marca 2007 r. (zastąpił WIRR) – indeks giełdowy małych spółek notowanych na GPW. W jego skład wchodzi osiemdziesiąt kolejno największych spółek, które nie dostały się do indeksów WIG20 i mWIG. Publikowany jest co minutę przez całą sesję (w przeciwieństwie do swojego poprzednika - indeksu WIRR). Jest to indeks typu cenowego.

- WIG-Plus – publikowany od listopada 2011 r. – obejmuje on spółki najmniejsze o kapitalizacji nie niższej niż pięć, a zarazem nie wyższej niż pięćdziesiąt milionów euro. W przeciwieństwie do innych indeksów jego skład nie jest stały,  bowiem zależy od spełnienia kryteriów uczestnictwa. Na początku mieściło się w nim 180 spółek.

- WIG-div – publikowany od stycznia 2011 r. – obejmuje trzydzieści spółek z indeksów WIG20, mWIG oraz sWIG, które regularnie - co najmniej trzy razy w przeciągu ostatnich pięciu lat – wypłacały dywidendę. Waga największej ze spółek nie może przekraczać 10 proc.

- RESPECT – publikowany od listopada 2009 r. – sporządzony na podstawie badań RESPECT Rating – obejmuje spółki najbardziej odpowiedzialne społecznie . Do pierwszego badania zakwalifikowano szesnaście spółek giełdowych, które otrzymały najwyższy rating. W skład indeksu nie mogą wchodzić spółki zagraniczne. Jest to indeks dochodowy.

-TBSP.Index – publikowany od lutego 2011 r.  Jest to indeks obligacji skarbowych. Stanowi on źródło informacji o wyniku inwestycji w portfel obligacji skarbowych. Jest indeksem dochodowym, bierze pod uwagę zarówno zmiany kursów, jak i wartości narosłych odsetek oraz dochody z reinwestycji kuponów odsetkowych.

Oprócz tego istnieją jeszcze indeksy sektorowe:

WIG-BANKI, WIG-BUDOW, WIG-CHEMIA, WIG-DEWEL, WIG-ENERG, WIG-INFO, WIG-MEDIA, WIG-PALIWA, WIG-SPOZYW, WIG-SUROWC, WIG-TELKOM,

pochodne WIG20:

WIG20TR, WIG20short, WIG20lev

Indeksy narodowe:

WIG-CEE (spółki z regionu środkowo-wschodniej Europy), WIG-Poland, WIG-Ukrain.

Lista na pewno nie jest zamknięta, bo wraz z rozwojem Giełdy Papierów Wartościowych pojawiają się nowe indeksy. Na pewno prędzej czy później można się spodziewać kolejnych indeksów narodowych, sektorowych i jeszcze innych.